Της Δήμητρας Μιχαλοπούλου

Η οικονομική κρίση είναι πλέον γεγονός, και η έννοια της βρίσκεται συνεχώς παρούσα καθημερινά τόσο στην επικοινωνία μας με τους ανθρώπους όσο και στη σκέψη μας. Πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο που οι επιπτώσεις του αντανακλώνται σε διαπροσωπικό και ατομικό επίπεδο.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το άτομο στηρίζει τη ζωή και τη προσωπικότητα του στην εργασία και στην οικονομική του επιφάνεια. Αυτές είναι καθοριστικές στο να το οδηγήσουν να προσδιορίσει την κοινωνική του ταυτότητα και την εικόνα του εαυτού του. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στην έννοια της αυτεπάρκειας (προσωπική επάρκεια), δηλαδή στο πόσο αποτελεσματικός αισθάνεται ένας άνθρωπος, γεγονός που επιτυγχάνεται με την εργασία, και όπως είναι αναμενόμενο, ο αποκλεισμός από αυτήν τον πλήττει σημαντικά και οδηγεί σε αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας και αδυναμίας.

Η εργασία και η κοινωνική αυτοπεποίθηση που συνδέεται με αυτήν, επηρεάζει και τον τρόπο αλληλεπίδρασης με τους άλλους, ακόμα και αν είναι οι φίλοι, οι συγγενείς, ο σύντροφος, ή το παιδί. Σε αυτό το σημείο, αντιλαμβανόμαστε τον διαπροσωπικό αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης, καθώς η στέρηση εργασίας, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η αίσθηση ανεπάρκειας και αδυναμίας, η απογοήτευση, η πικρία, η απόρριψη, το στρες και η κατάθλιψη που συνοδοιπορούν, πλήττουν σημαντικά όχι μόνο ενδοατομικά τον σύγχρονο άνθρωπο αλλά «δηλητηριάζουν» τις σχέσεις με τους γύρω του.

Η ψυχοκοινωνική διάσταση της ανεργίας σήμερα

Η ανεργία έχει ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες για τον άνθρωπο. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι μας προκαλεί ένα τέτοιο φαινόμενο, τόσο ως παθόντες άνεργοι, όσο και ως παρατηρητές (φίλοι – οικογένεια ανέργου), προκειμένου να είμαστε σε θέση να το διαχειριστούμε όσο το δυνατόν καλύτερα και να αντιμετωπίσουμε όλο τον αρνητισμό που δημιουργεί, προστατεύοντας τους εαυτούς μας και τα αγαπημένα μας πρόσωπα.

Σύμφωνα με την Marie Jahoda, η οποία ανέπτυξε το 1958 τη θεωρία της Ιδανικής Ψυχικής Υγείας, υπάρχουν πέντε βασικές κατηγορίες, που είναι ζωτικές κατά την ίδια προκειμένου να αποκτηθεί το αίσθημα της ευεξίας (well-being).

Οι κατηγορίες αυτές είναι οι ακόλουθες όπως της αναφέρουν σε άρθρο τους οι Κατσορίδας και Λεχουρίτης το 2010.

•   Η Δομή (και οργάνωση) του χρόνου
•   Η κοινωνική επαφή
•   Ο σκοπός – η συλλογική προσπάθεια
•   Η κοινωνική ταυτότητα (ή το κύρος)
•   Η καθημερινή δραστηριότητα

Ο ισχυρισμός της Jahoda έγκειται στο ότι ο άνεργος αποστερείται και των πέντε αυτών κατηγοριών και συνεπώς το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια τη χειροτέρευση της ψυχικής υγείας και της ευεξίας των ανέργων. Γίνεται φανερό, λοιπόν ότι υπάρχει άμεση σύνδεση μεταξύ υγείας και ανεργίας, γεγονός που επιβεβαιώνεται σε πλήθος ερευνών σχετικών με αυτές.

Μιλώντας συγκεκριμένα, ο άνεργος δεν αποδέχεται τον εαυτό του και πλήττεται σημαντικά η αυτοεικόνα του, με πτώση της αυτοεκτίμησης του. Η απουσία δημιουργικότητας, διαταράσσει την αντίληψη που έχει για τον κόσμο και τον εαυτό του και αδυνατεί να αυτοκαθορίζεται, δηλαδή να έχει την αίσθηση προσωπικού προσανατολισμού. Τέλος, οι κοινωνικές επαφές του παρουσιάζουν έκπτωση, προσθέτοντάς του, έλλειμμα συγκινήσεων και συναισθημάτων. Η παρορμητικότητα λαμβάνει χώρα, εξοντώνοντας κάθε έλεγχο στη συμπεριφορά.

Επιπλέον, το άτομο αισθάνεται ανάξιο και απομονωμένο, παγιδευμένο  και παγιωμένο σε μία πλήρως εξαρτημένη κατάσταση στην οποία οι άλλοι αποφασίζουν για αυτό.

Δεδομένου του γεγονότος ότι ο επαγγελματικός σχεδιασμός είναι καθαρά ατομική υπόθεση που οδηγεί στη δημιουργικότητα, στην γνωστική ευελιξία, και στην ανοχή στην ασάφεια που συνεπάγεται η σύγχρονη ζωή, το άτομο στερείται προσαρμοστικότητας στις αλλαγές και στις προκλήσεις.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά, δε μπορούμε παρά να συνειδητοποιήσουμε πόσο οδυνηρό και ψυχοφθόρο μπορεί να είναι όλο αυτό για τον άνεργο. Συνεπώς χρειάζεται την υποστήριξη της κοινωνίας και της οικογένειάς του. Από ψυχολογική άποψη λοιπόν, δε μπορούμε παρά να πούμε ότι η ανεργία είναι ένας σοβαρός ψυχοκοινωνικός παράγοντας άγχους (Φατούρου, 2010).

Οι άνεργοι έχουν χαμηλότερη αυτοπεποίθηση, νιώθουν απορριπτέοι από την κοινωνία και με τη σειρά τους αναπτύσσουν αισθήματα εχθρότητας για αυτήν. Βιώνουν χρόνια πικρία κι απογοήτευση και παρουσιάζουν συμπτώματα κατάθλιψης. Αναπτύσσεται μέσα τους η αίσθηση προσωπικής ανεπάρκειας και επιρρίπτουν ευθύνη στον εαυτό τους και τους άλλους.

Σε κάποιες περιπτώσεις, όλη αυτή η ψυχοσυναισθηματική οδύνη βρίσκει διέξοδο μέσα από την εκδήλωση ψυχοσωματικών προβλημάτων ή φαινομένων κοινωνικής παθογένειας όπως ο αλκοολισμός, η κατάχρηση άλλων ουσιών, η συμμετοχή σε αντικοινωνικές ομάδες, η παραβατική συμπεριφορά, η επιθετικότητα, οι αυτοκτονίες κλπ, επιβεβαιώνοντας τις κοινωνικές επιπτώσεις τις ανεργίας, και υπογραμμίζοντας για ακόμα μία φορά την κοινωνική διάστασή της.

Ο ρόλος της οικογένειας

Όπως μπορούμε να συμπεράνουμε εύλογα, ο ρόλος της οικογένειας και εδώ είναι καταλυτικός. Η οικογένεια είναι η ομάδα μέσα στην οποία αλληλεπιδρά πρώτα ο άνεργος. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί πως η οικογένεια και το σχολείο συμβάλουν στο να δημιουργήσουν τα παιδιά την αντίληψη ότι η εργασία είναι αυτοσκοπός προκειμένου να είναι φυσιολογική η ζωή τους.

Λαμβάνοντας υπόψη την εργασία ως βασικό δομικό υλικό της προσωπικότητας ενός ανθρώπου, γεγονός που επισημάνει εύλογα η Φατούρου το 2010, τα παιδιά μεγαλώνουν έχοντας εσωτερικευμένη την αξία της σταθερής εργασίας στο μυαλό τους και αναπτύσσοντας σχετικές με αυτήν προσδοκίες.

Συνεπώς όταν αναζητούν εργασία, εφόσον έχουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να την αποκτήσουν, και οι πόρτες της είναι κλειστές, όπως συμβαίνει σήμερα, λόγω της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης, βιώνουν το αίσθημα της ματαίωσης ενεργητικά και παθητικά. Δηλαδή αισθάνονται ότι ματαιώνονται από την κοινωνία και στη συνέχεια τη ματαιώνουν. 

Σε αυτό το σημείο, κρίνω άξιο να αναφερθεί πως στο προηγούμενο τεύχος του Μαρτίου, έγινε λόγος για την ματαίωση από την Αθηνά Ψυλλιά, η οποία μας παραθέτει παραστατικά στο άρθρο της  μία συνέντευξη του ψυχαναλυτή και καθηγητή της Αντόνιο Κουίμπρα ντε Μάτος. Ο καθηγητής αποσαφήνισε ότι «ματαίωση είναι να έχεις μια κανάτα νερό και να μη μπορείς να το πιείς. Η ματαίωση είναι πολύ πιο τραυματική». Ο ίδιος υποστηρίζει ότι καλό θα είναι να μαθαίνουμε στα παιδιά μας να αυξάνουν το χρόνο αναμονής ώστε να μην δοκιμάζουν τη ματαίωση, παρά να τα μαθαίνουμε να την ανέχονται, ώστε να μην υποφέρουν από αυτήν. Κατά συνέπεια, οι νέοι καλούνται να αναβάλουν τα όνειρά τους για λιγότερο ή περισσότερο χρόνο.

Εδώ, θα μπορούσαμε να υπογραμμίσουμε ότι τα χαρακτηριστικά προβλήματα των ανέργων έχουν επιπτώσεις και στην οικογένεια τους και πολλές φορές παρατηρείται πως η ανεργία λειτουργεί διαβρωτικά για την οικογένεια. Ένα εύστοχο παράδειγμα μπορεί να θεωρηθεί αυτό των νέων άνεργων, που συνεχίζουν να υποστηρίζονται οικονομικά από τις οικογένειές τους, παραμένοντας σε ένα καθεστώς εξάρτησης από αυτές. Στην περίπτωση αυτή, παραμένει κανείς σε ένα στάδιο «παρατεταμένης εφηβείας», όπως υπογράμμισε το 2010 στο άρθρο της η Φατούρου,  η οποία τον προστατεύει μεν από τον κοινωνικό αποκλεισμό που μπορεί να δημιουργήσει η ανεργία, τον εμποδίζει όμως να ανεξαρτητοποιηθεί συναισθηματικά και να αναλάβει την ευθύνη της ζωής του σε επαγγελματικό και προσωπικό επίπεδο.

Οι γονείς πολλές φορές προσπαθώντας και νομίζοντας ότι τον στηρίζουν ψυχολογικά, προβαίνουν σε υλική ενίσχυση και αγνοούν την ψυχολογική η οποία είναι απολύτως απαραίτητη εξαιτίας της δυσάρεστης συναισθηματικής κατάστασης του νέου και θα τολμούσα να πω πως ίσως το γεγονός αυτό δηλώνει πως συχνά τις συγχέουν. Όταν δεν δίνεται η δυνατότητα να δοκιμαστεί κανείς σε πραγματικές συνθήκες εργασίας, τότε ο θυμός είναι το πρώτο συναίσθημα που προκύπτει. Ο θυμός αυτός εύστοχα μπορεί να εκφραστεί σε συνειδητό επίπεδο και πολιτικά, με πολιτική κινητοποίηση και διαμαρτυρία, καθώς η ανεργία είναι ένα θέμα με διαστάσεις πολιτικές. Ο θυμός αυτός είναι υγιής και σεβαστός και χρειάζεται χώρο για να εκφραστεί εύστοχα. Ο θυμός προηγείται της κατάθλιψης. Το αναπόφευκτο συναίσθημα το θυμού βρίσκει διέξοδο στην οικογένεια, απελευθερώνεται διάσπαρτα στα μέλη της και διαταράσσει την εσωτερική συνοχή της.

Αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι και οι περιπτώσεις άνεργων γονιών, η απογοήτευση, η πικρία, η αίσθηση ανικανότητας συντήρησης του εαυτού και της οικογένειας δημιουργούν αμφιθυμικά συναισθήματα του ανέργου σε σχέση με την οικογένειά του, που μπορεί να εκφραστούν μέσα από συνεχή ευερεθιστότητα, συγκρούσεις, σεξουαλικές δυσλειτουργίες και τάσεις φυγής. Όλος αυτός ο αρνητισμός που προκαλεί στο οικογενειακό περιβάλλον η ανεργία, διαχέεται στα μέλη και «μολύνει» εκτός από τις σχέσεις τους και τις ατομικές τους αντιλήψεις, ιδιαίτερα της νέας γενιάς, η οποία βομβαρδίζεται με ένα απαισιόδοξο και αρνητικό κλίμα, που πλαισιώνει όλα της τα όνειρα. 

Είναι σημαντικό εδώ να αναφερθεί ότι η οικογένεια μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τον άνεργο είτε με την υποστήριξή της είτε με την κριτική της. Πολλές φορές γινόμαστε επικριτικοί και αυστηροί προς αυτούς που αγαπάμε. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι ούτε η κριτική ούτε η αυστηρότητα είναι καλοί σύμβουλοι. Ο άνεργος δεν επιλέγει, δεν επιθυμεί, ούτε τον ευχαριστεί όλη αυτή η κατάσταση στην οποία βρίσκεται και μετά την ανάλυση που έγινε παραπάνω, μπορούμε να συμπεράνουμε γιατί. Ακόμα και όσοι δείχνουν ότι δεν επηρεάζονται φαινομενολογικά, στην ουσία βιώνουν και αυτοί όλα τα αρνητικά συναισθήματα που προανέφερα. Άρα, δε θα πρέπει να τους επιβαρύνουμε με επικριτικά σχόλια που υπογραμμίζουν ότι ευθύνονται εκείνοι. Τη στιγμή που ενυπάρχει ένταση και σύγκρουση ίσως υπονομεύεται μία τέτοια γνώμη στην ευρύτερη οικογένεια, η οποία μεταδίδεται στον άνεργο και αυτό δεν είναι καλό.

Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι βοηθητικό να αντιμετωπίζουμε την μεγάλη οικονομική κρίση στην οποία βρισκόμαστε ως μία πρόκληση. Αποτελεί αναμφίβολα μια σημαντική κοινωνική – πολιτική – ψυχολογική δοκιμασία η οποία απαιτεί προσαρμογή και αντοχή.

Η ευελιξία, η εφευρετικότητα και η προσαρμοστικότητα είναι τα θετικά στοιχεία με τα οποία θα πρέπει να οπλιστούμε για να αντιμετωπίσουμε την κρίση.

Με τη δημιουργία ενός εύρους παρεμβάσεων που θα συνδράμουν στην αντιμετώπιση της κρίσης ατομικά και συλλογικά, οδεύουμε προς ένα μονοπάτι προάσπισης της ψυχικής υγείας, η οποία αναμφίβολα πλήττεται από ένα τέτοιο φαινόμενο.

Όπως επισημάνουν οι Μπούρας και Λυκούρας το 2011, για την αντιμετώπιση και πρόληψη των συνεπειών τις ανεργίας είναι αναγκαίες ορισμένες παρεμβάσεις οι οποίες μπορεί να λειτουργήσουν πρωτογενώς, με τη μέριμνα του κράτους (δημιουργίαμονοπς γικουν στην αντιμετωπ κρατικών επιδοτούμενων προγραμμάτων επαγγελματικής επανεκπαίδευσης).

Δευτερογενώς οι παρεμβάσεις αφορούν τον τομέα της υγείας (προαγωγή διαχείρισης του στρες και των ψυχοπιεστικών καταστάσεων). Τα συμβουλευτικά προγράμματα οικονομικής διαχείρισης, ψυχολογικής υποστήριξης και επαγγελματικού προσανατολισμού συνίστανται για αυτό το σκοπό. Η ενεργοποίηση της δράσης όλων των κοινωνικών δικτύων ασφαλείας (αθλητικοί όμιλοι, εμπορικές ενώσεις, φιλανθρωπικές οργανώσεις, εκκλησία, οικογένεια, φίλοι) κρίνεται απαραίτητη για την υποστήριξη των ανέργων.

Τέλος η παρέμβαση μπορεί να γίνει τριτογενώς με την αποκατάσταση της υγείας των πληγέντων, αλλά και την οικονομική ενίσχυση αυτών, διασφαλίζοντας τις ελάχιστες ικανές συνθήκες διαβίωσης (επιδόματα ανεργίας). Εξάλλου οι έρευνες μαρτυρούν ότι τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας οδηγούν στη πρόληψη και αποτροπή των αυτοκτονιών σε περιόδους κοινωνικο-οικονομικής κρίσης. Τέλος, είναι σημαντικό οι στερήσεις να υποβάλλονται ισομερώς στις διάφορες κοινωνικές τάξεις, προσαρμοσμένες στις οικονομικές δυνατότητες που διαθέτει η κάθε τάξη.

Η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας – Πώς να την αποκτήσουμε

Μιλώντας για ανθεκτικότητα, ουσιαστικά αναφερόμαστε σε ένα σύνολο δεξιοτήτων του ατόμου ή της οικογένειας, -όταν αναφερόμαστε στην οικογενειακή ανθεκτικότητα, για ευέλικτη οργάνωση των εξωτερικών (σχέσεις με τους άλλους) και εσωτερικών μηνυμάτων (συναισθήματα, σκέψεις, επιθυμίες), ώστε να υπάρχει αποτελεσματικότερη διαχείριση.

Υπάρχουν ποικίλες θεωρίες που υποστηρίζουν αυτή τη θέση, όπως για παράδειγμα του Antonovsky το 1987 και το 1993, ή της Kobasa το 1982, όπως τις αναφέρουν οι Αναγνωστόπουλος και Καραδήμας το 2008. Ωστόσο κοινός παρονομαστής όλων των θεωριών περί της ανθεκτικότητας και της απόκτησής της είναι ορισμένες βασικοί παράμετροι, οι οποίες είναι οι εξής.

Ø  Αναγνώριση και αποδοχή όλων των συναισθημάτων (απαγορευμένων και μη), αναγκών, επιθυμιών, εσωτερικών αντιφάσεων.

Ø  Κατασκευή αισιόδοξης εικόνας για τη ζωή, ευπροσάρμοστη στις αλλαγές. Το κλειδί εδώ είναι η προσαρμοστικότητα, την οποία έχουμε αναφέρει επανειλημμένα και είναι εξεχούσης σημασίας για την αντιμετώπιση των ψυχολογικών συνεπειών της ανεργίας.

Ø  Ανάληψη προσωπικής ευθύνης για την εξέλιξη της ζωής του ατόμου χωρίς ενοχοποίηση

Ø  Συναισθηματική επένδυση, δηλαδή εμπλοκή και πίστη σε αυτό που κάνει το άτομο και φυσικά νοηματοδότηση της ζωής, των επιλογών και των σχέσεών του.

Κυνηγήστε την ανθεκτικότητα, και αποκτήστε την ώστε να έχετε υψηλές αντιστάσεις, προκειμένου να προστατευτείτε από τον αρνητισμό της ανεργίας.

Τι πρέπει να κάνει η οικογένεια;

Η βιβλιογραφία μαρτυρά ότι οι σημαντικοί άλλοι (γονείς – σύντροφος κλπ) παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη διεργασιών ανθεκτικότητας του ατόμου.

Η συστημική – οικογενειακή θεραπεία, που αντιμετωπίζει την οικογένεια ως σύστημα, προσδιορίζει τις οικογενειακές διεργασίες που μειώνουν το άγχος και την ευαλωτότητα της οικογένειας, προωθώντας την ανάπτυξη μέσα από την κρίση και την ενδυνάμωση της οικογένειας.

Η μελέτη των οικογενειακών διεργασιών που οδηγούν στην αποθεραπεία ή προστασία των μελών και μειώνουν την δυσλειτουργία επιφέροντας προσαρμογή, εισήγαγε την έννοια της οικογενειακής ανθεκτικότητας.

Η οικογενειακή ανθεκτικότητα δε μπορεί παρά να θεωρηθεί μία αξιόπιστη στρατηγική αντιμετώπισης της ανεργίας από την οικογένεια. Αξίζει να αναφερθεί ότι η οικογενειακή ανθεκτικότητα δεν αφορά μόνο σε δυνατότητα αυτοπροστασίας σε στρεσογόνες συνθήκες, αλλά και σε δυνατότητα θετικής αλλαγής και ανάπτυξης τόσο του κάθε μέλους ξεχωριστά όσο και των μεταξύ τους σχέσεων.

Τι να κάνετε για να ενισχύσετε την ανθεκτικότητα της οικογένειάς σας
 

•   Διατηρείστε ευελιξία στον τρόπο που αντιλαμβάνεστε την κατάσταση, δίνοντας νόημα στη κρίση. Αντιμετωπίστε την ως πρόκληση και φυσιολογικοποιήστε την αντιξοότητα και το στρες.
•   Αποκτήστε μία πιο αισιόδοξη προοπτική. Υιοθετείστε έστω και εάν δε το πιστεύετε τώρα λόγω της κατάστασης, την αίσθηση ότι μπορείτε να ανταπεξέλθετε στη δυσκολία και μπορείτε να αποδεχτείτε ότι δεν μπορεί να αλλάξει. Πιστέψτε το ώστε να συμβεί.
•   Εάν είστε θρησκευόμενοι μπορείτε να ανατρέξετε στην πίστη σας προκειμένου να οπλιστείτε με ενδυνάμωση
•   Να είστε ευέλικτοι στις αλλαγές που προκύπτουν στον τρόπο οργάνωσης της οικογένειας (ρόλος, ισχύ μελών)
•   Διατηρήστε ισοτιμία με τον σύντροφό σας
•   Ως γονεϊκές φιγούρες να καθοδηγείτε, να προστατεύετε και να φροντίζετε με αποτελεσματικότητα τα παιδιά
•   Επιπλέον και πολύ σημαντικό να συνεργάζεστε και μεταξύ σας και με τα παιδιά για την αντιμετώπιση της κατάστασης
•   Να αλληλοϋποστηρίζεστε και να σέβεστε τις ατομικές ανάγκες, τη διαφορετικότητα και την προσπάθεια όλων
•   Αναζητήστε κοινωνικοοικονομική επάρκεια, δηλαδή καλό είναι να διαθέτετε κάποιο δίκτυο συγγενών και φίλων, ή κρατικών φορέων που να μπορεί να σας υποστηρίξει
•   Επικοινωνήστε με τα μέλη της οικογένειάς σας με σαφήνεια και ευκρίνεια στα λεκτικά και στα μη λεκτικά μηνύματα
•   Αποσαφηνίστε, διευκρινίστε τα ασαφή μηνύματα και αποφύγετε τις παρεννοήσεις και τις παρεξηγήσεις
•   Εκφραστείτε συναισθηματικά μεταξύ σας. Μοιραστείτε το πόνο, τον θυμό το φόβο αλλά και την ελπίδα, τη χαρά κλπ. Μιλήστε για αυτά που αισθάνεστε. Απενοχοποιήστε την έκφραση αυτή
•   Δείξτε κατανόηση, ενσυναίσθηση και ανοχή στην έκφραση των διαφορετικών συναισθημάτων του άλλου
•   Αναλάβετε την ευθύνη των δικών σας συναισθημάτων και της δικής σας συμπεριφοράς και αποφύγετε την απόδοση κατηγοριών για τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των υπόλοιπων μελών
•   Δημιουργήστε χρόνο με την οικογένειά σας και περάστε ευχάριστες στιγμές με τα μέλη της
•   Συνεργαστείτε στην επίλυση των προβλημάτων με τη δημιουργία δημιουργικών συναντήσεων και τη λήψη αποφάσεων από κοινού
•   Καλλιεργήστε ένα κλίμα διαπραγμάτευσης και δικαιοσύνης και εμπιστοσύνης
•   Εστιάστε στο στόχο και συμφωνείστε στα επιμέρους βήματα
•   Μάθετε από τα λάθη και τις αποτυχίες αγκαλιάζοντάς τα

Δήμητρα Μιχαλοπούλου

Ψυχολόγος
email: dimitra89mix@hotmail.com

Η Δήμητρα Μιχαλοπούλου είναι πτυχιούχος του τμήματος Ψυχολογίας της σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Απέκτησε σημαντική εμπειρία κάνοντας πρακτική άσκηση στη μονάδας ημερήσιας Περίθαλψης, Εκπαίδευσης και Επαγγελματικής Κατάρτισης, Παιδιών και Ενηλίκων με αναπηρία του Συλλόγου «ΑΓΑΠΗ» καθώς επίσης και στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας (Κ.Ψ.Υ.) Καλαμάτας.

Έχει παρακολουθήσει αρκετά συνέδρια και σεμινάρια πάνω σε θέματα Ψυχολογίας ενώ δίνει άρθρα της σε γνωστά περιοδικά γύρω από το αντικείμενο ενασχόλησής της όπως το Psychologie και το Mommy.